Mechanizmy uzależnienia to złożone procesy psychologiczne, biologiczne i behawioralne, które prowadzą do rozwoju i utrzymywania nałogu. Działają one na wielu poziomach – od wpływu substancji uzależniającej na mózg i ciało, po zmiany w sposobie myślenia, emocjach i zachowaniach osoby uzależnionej. Mechanizmy te sprawiają, że osoba stopniowo traci kontrolę nad swoim zachowaniem i zaczyna postrzegać substancję lub destrukcyjne działanie jako niezbędne do funkcjonowania. Właśnie z powodu tej złożoności, leczenie uzależnienia od alkoholu wymaga wieloaspektowego podejścia, które łączy terapię psychologiczną, wsparcie społeczne, a czasem również interwencje medyczne.
Trzy podstawowe mechanizmy uzależnienia, często wskazywane w literaturze dotyczącej terapii uzależnień, to:
1. Mechanizm nałogowego regulowania emocji
Jest to jeden z kluczowych procesów psychologicznych w rozwoju uzależnień, w tym uzależnienia od alkoholu. Polega on na tym, że osoba uzależniona używa substancji (np. alkoholu) jako sposobu na radzenie sobie z trudnymi emocjami, takimi jak lęk, stres, złość, smutek czy frustracja.
Jak działa mechanizm nałogowego regulowania emocji?
- Unikanie negatywnych emocji:
- Alkohol staje się narzędziem ucieczki od nieprzyjemnych emocji lub stresujących sytuacji. Zamiast konstruktywnie mierzyć się z trudnościami, osoba uzależniona używa alkoholu, by stłumić ból emocjonalny i odsunąć problemy na dalszy plan.
- Błędne koło uzależnienia:
- Każde użycie alkoholu przynosi chwilową ulgę, co wzmacnia przekonanie, że jest to skuteczny sposób na regulowanie emocji. Z czasem jednak emocje stają się coraz trudniejsze do opanowania bez alkoholu, co prowadzi do częstszego picia i coraz głębszego uzależnienia.
- Krótkoterminowa ulga, długoterminowe problemy:
- Choć alkohol daje chwilowe uczucie odprężenia, jego długotrwałe używanie prowadzi do pogłębiania problemów emocjonalnych, takich jak poczucie winy, wstyd, depresja czy lęk, co jeszcze bardziej nasila potrzebę picia.
- Zaburzone wzorce emocjonalne:
- Na dłuższą metę alkohol zmienia sposób, w jaki osoba uzależniona radzi sobie z emocjami. Może dojść do zaniku naturalnych mechanizmów radzenia sobie, a alkohol staje się jedyną strategią, co pogłębia zależność od substancji.
Rozmowa Małego Księcia z pijakiem z książki „Mały Książę” Antoine’a de Saint-Exupery’ego jest doskonałym przykładem mechanizmu nałogowego regulowania emocji, w którym pijak stara się uciec od negatywnych uczuć poprzez alkohol. Scena ta ilustruje błędne koło uzależnienia i ucieczki od rzeczywistości.
Fragment rozmowy:
Pijak siedzi przed rzędem pustych i pełnych butelek. Kiedy Mały Książę go pyta, dlaczego pije, pijak odpowiada:
-Dlaczego pijesz?
-Żeby zapomnieć – odpowiada Pijak.
-O czym zapomnieć? – pyta Mały Książę.
-O tym, że się wstydzę – mówi Pijak, spuszczając głowę.
-Czego się wstydzisz? – dopytuje Mały Książę.
-Wstydzę się tego, że piję – odpowiada Pijak.
Analiza mechanizmu nałogowego regulowania emocji:
- Ucieczka przed wstydem: Pijak pije, aby zapomnieć o uczuciu wstydu, który go dręczy. Alkohol staje się dla niego mechanizmem obronnym, pomagającym zagłuszyć negatywne emocje, takie jak wstyd i poczucie winy.
- Błędne koło uzależnienia: Pijak pije, żeby zapomnieć o tym, że się wstydzi, ale wstydzi się właśnie dlatego, że pije. To klasyczny przykład błędnego koła uzależnienia – substancja, która ma ulżyć emocjom, pogłębia problem, co prowadzi do jeszcze silniejszej potrzeby jej używania.
- Brak konstruktywnego radzenia sobie z emocjami: Zamiast rozwiązywać źródło wstydu i konfrontować się z problemami, pijak ucieka w alkohol, co uniemożliwia mu zdrowe radzenie sobie z emocjami. Alkohol staje się jego jedyną formą regulowania uczuć.
W tym dialogu możemy dostrzec, jak nałóg przejmuje kontrolę nad emocjami pijaka, sprawiając, że jest on uwięziony w destrukcyjnym cyklu, z którego nie potrafi się wydostać.
2. Mechanizm iluzji i zaprzeczania
Osoba uzależniona często zaprzecza istnieniu problemu lub minimalizuje jego wagę. Tworzy iluzje, że kontroluje swoje zachowanie, choć faktyczne dowody wskazują na utratę tej kontroli. Zaprzeczanie problemowi pozwala na unikanie konfrontacji z realnymi konsekwencjami uzależnienia, zarówno emocjonalnymi, jak i społecznymi.
Jak działa mechanizm iluzji i zaprzeczania?
- Zaprzeczanie problemowi:
- Osoba uzależniona często nie przyznaje, że ma problem, nawet jeśli jest on widoczny dla otoczenia. Może twierdzić, że pije lub używa substancji tylko okazjonalnie, że ma pełną kontrolę nad swoim zachowaniem, lub że jej nałóg nie ma negatywnego wpływu na życie.
- Przykład: „To tylko jedno piwo, wszyscy piją.”
- Minimalizowanie skutków:
- Nawet jeśli osoba przyzna, że używa substancji częściej, niż zamierzała, minimalizuje negatywne skutki. Może twierdzić, że jej zachowanie nie szkodzi innym lub że ma mniejsze znaczenie, niż faktycznie ma.
- Przykład: „To nie wpływa na moją pracę, nadal dobrze funkcjonuję.”
- Racjonalizowanie:
- Tworzy racjonalne, ale fałszywe uzasadnienia dla swojego nałogu. Używa różnych argumentów, aby uzasadnić swoje destrukcyjne zachowanie. Mogą to być np. stres, presja zawodowa, problemy rodzinne, które osoba uzależniona traktuje jako „usprawiedliwienie” dla picia, zażywania narkotyków czy innego uzależniającego zachowania.
- Przykład: „Muszę się napić po pracy, bo miałem trudny dzień.”
- Tworzenie iluzji kontroli:
- Osoba uzależniona może tworzyć iluzję, że wciąż kontroluje sytuację, nawet jeśli nałóg ma nad nią władzę. Może planować ograniczenie nałogu „w przyszłości”, co daje jej złudne poczucie, że w każdej chwili może przestać, jeśli tylko zechce.
- Przykład: „Zacznę ograniczać od poniedziałku.”
- Przesunięcie odpowiedzialności:
- Osoba uzależniona może obwiniać innych za swoje zachowanie. Przerzuca odpowiedzialność na otoczenie, twierdząc, że gdyby nie konkretne sytuacje lub osoby, nie musiałaby sięgać po substancję.
- Przykład: „Gdybyś mnie nie stresował, nie musiałbym pić.”
Konsekwencje mechanizmu iluzji i zaprzeczania:
- Opóźnienie podjęcia leczenia: Zaprzeczanie istnieniu problemu powoduje, że osoba uzależniona zwleka z podjęciem działań, które mogłyby jej pomóc. Iluzja, że wszystko jest pod kontrolą, uniemożliwia skonfrontowanie się z uzależnieniem i jego konsekwencjami.
- Izolacja od otoczenia: Bliscy mogą dostrzegać problem, ale brak współpracy i zaprzeczanie ze strony osoby uzależnionej często prowadzi do konfliktów i oddalania się od najbliższych, co wzmacnia mechanizm nałogu.
Mechanizm iluzji i zaprzeczania to forma obrony psychicznej, która pomaga osobie uzależnionej uniknąć bólu emocjonalnego i trudnych konfrontacji, ale jednocześnie pogłębia problem uzależnienia.
3. Mechanizm rozproszenia jaźni
To proces, który rozwija się u osób uzależnionych, prowadząc do stopniowego zaniku poczucia tożsamości i celu życiowego. W miarę jak nałóg coraz bardziej przejmuje kontrolę nad życiem osoby uzależnionej, zaczyna ona tracić kontakt ze sobą – swoimi wartościami, potrzebami i celami. W miejsce zdrowych relacji, pasji i obowiązków, głównym punktem odniesienia staje się substancja (np. alkohol, narkotyki) lub uzależniające zachowanie (np. hazard, nadmierne korzystanie z mediów).
Jak działa mechanizm rozproszenia jaźni?
- Przesunięcie priorytetów:
- Substancja lub uzależniające zachowanie staje się najważniejszym elementem życia osoby uzależnionej. Wszystkie inne aspekty życia, takie jak rodzina, praca, hobby czy relacje międzyludzkie, tracą na znaczeniu. Osoba uzależniona zaczyna rezygnować z aktywności, które kiedyś były dla niej ważne, a wszystko kręci się wokół nałogu.
- Przykład: Osoba, która wcześniej była zaangażowana w rodzinę i pracę, zaczyna zaniedbywać te sfery życia, poświęcając coraz więcej czasu na picie lub zażywanie narkotyków.
- Zanikanie tożsamości:
- Wraz z pogłębianiem się nałogu, osoba uzależniona traci kontakt z własną tożsamością. Zaczyna zapominać, kim była przed uzależnieniem, jakie miała marzenia, cele i aspiracje. Substancja staje się częścią jej życia na tyle, że osoba uzależniona identyfikuje się z nałogiem.
- Przykład: Ktoś, kto niegdyś był pełen ambicji, zaczyna postrzegać siebie głównie jako osobę uzależnioną, rezygnując z dawnych marzeń.
- Rozpad więzi społecznych i emocjonalnych:
- Osoba uzależniona zaczyna tracić kontakt z bliskimi, zaniedbując relacje międzyludzkie. Uzależnienie izoluje ją od rodziny, przyjaciół i innych ważnych osób. Często z powodu wstydu lub poczucia winy unika kontaktu z bliskimi, co prowadzi do jeszcze większej izolacji.
- Przykład: Osoba uzależniona przestaje spotykać się z rodziną lub znajomymi, zamykając się w swoim świecie nałogu.
- Zaniedbanie odpowiedzialności:
- W miarę jak uzależnienie postępuje, osoba uzależniona zaczyna zaniedbywać swoje obowiązki, takie jak praca, opieka nad dziećmi, edukacja czy inne formy odpowiedzialności społecznej. Jej życie koncentruje się na zaspokojeniu potrzeby uzależnienia.
- Przykład: Ktoś, kto wcześniej był zaangażowanym pracownikiem, zaczyna opuszczać obowiązki zawodowe, zaniedbywać obowiązki domowe czy zanikać w relacjach.
- Utrata kontroli nad własnym życiem:
- Osoba uzależniona traci poczucie sprawczości i kontroli nad swoim życiem. Jej decyzje i działania są coraz bardziej podporządkowane potrzebie zaspokojenia uzależnienia, co prowadzi do utraty poczucia sensu i celu w życiu. Nałóg zaczyna dyktować jej codzienne funkcjonowanie.
- Przykład: Decyzje życiowe osoby uzależnionej (np. wybór pracy, relacji, stylu życia) są podejmowane wyłącznie w kontekście możliwości kontynuowania nałogu.
Skutki mechanizmu rozproszenia jaźni:
- Izolacja emocjonalna i społeczna: Osoba uzależniona traci kontakt z bliskimi, co prowadzi do samotności i dalszego pogłębiania się nałogu.
- Brak celu życiowego: Uzależnienie odbiera osobie zdolność do wyznaczania sobie celów i dążenia do ich realizacji. Zamiast tego, życie koncentruje się wokół dostarczania sobie substancji lub zachowania uzależniającego.
- Depresja i poczucie pustki: Osoba uzależniona może doświadczać coraz głębszej depresji, wynikającej z braku sensu życia i zanikających wartości.
Mechanizm rozproszenia jaźni prowadzi do tego, że osoba uzależniona coraz bardziej traci siebie – zarówno w sensie emocjonalnym, jak i społecznym.
Te trzy mechanizmy współdziałają, tworząc błędne koło, z którego trudno wyjść bez wsparcia terapeutycznego, jakie oferuje Ośrodek Terapii Uzależnień Odnowa.
